dr inż. Agata Dąbal, mgr Magdalena Kut

Pojęcie korytarzy ekologicznych

Funkcjonuje wiele definicji korytarzy ekologicznych w zależności od podejścia metodologicznego, jak również dziedziny nauki jaką prezentuje jej twórca (np. nauk biologicznych czy fizycznogeograficznych). Jak podaje wielu autorów terminologia sieci ekologicznych nie została w pełni usystematyzowana i ustalona. [12], [2], [7].

Korytarze ekologiczne w ustawie o ochronie przyrody [9] art. 5 pkt. 2 są w bardzo ogólny sposób zdefiniowane jako obszary umożliwiające migracje roślin, zwierząt lub grzybów. Ta norma prawna nie podaje jednak charakterystyki tych obszarów.

Można również spotkać się z określeniem korytarza ekologicznego jako względnie wąskiego pasa terenu różniącego się od otaczającego tła, jednak różnice między korytarzem, a otoczeniem dotyczą zazwyczaj pokrycia terenu, wynikającego z charakteru szaty roślinnej [2].

Definicja wynikająca z ustawy o ochronie przyrody kładzie nacisk na kryteria funkcjonalne, jakimi są przemieszczanie się gatunków. W odniesieniu do niej konieczne jest poznanie, bądź dostępność szczegółowych danych dotyczących tras przemieszczania się osobników określonych gatunków, których uzyskanie wymaga prowadzenia długotrwałych i kosztownych badań [2].Natomiast druga definicja podkreśla kryteria strukturalne – występowanie określonych elementów krajobrazu [2], co przybliża charakter takiego obszaru.

Korytarz ekologiczny jako struktura w środowisku

W praktyce, definiując korytarze ekologiczne, zazwyczaj stosuje się podejście strukturalne (krajobrazowe) polegające na rozgraniczeniu różnych elementów krajobrazu, które obejmują następujące typy elementów przestrzennych:

• duże płaty krajobrazowe pełniące funkcje ostoi lokalnych populacji roślin i zwierząt; są możliwe do wyznaczenia na podstawie znajomości wymagań środowiskowych określonego gatunku lub grupy gatunków;
• typowe korytarze liniowe, które spełniają następujące warunki:
• są elementami liniowymi w krajobrazie,
• kontrastują z otoczeniem,
• są elementem sieci, tzn. łączą się z płatem lub innym korytarzem;
• wyspy krajobrazowe – małe powierzchnie o składzie i budowie podobnym jak w dużych płatach, pełniące rolę „przystanków pośrednich” (ang. Stepping stones) przy przemieszczaniu się osobników;
• bariery przestrzenne, uniemożliwiające przemieszczanie się w poprzek, a równocześnie często wymuszające ruch wzdłuż barier w obrębie niezbyt sprzyjającego środowiska;
• podstawowe tło krajobrazowe, stosunkowo jednorodne wewnątrz swojego zasięgu i niezbyt sprzyjające przemieszczaniu się określonej grupy organizmów;
• inne płaty wchodzące w skład tła, ale o zróżnicowanej przydatności do przemieszczania się organizmów; przy czym w strefie ekotonowej przydatność ta jest wyraźnie wyższa niż w ich centrum [2].

Rozróżnienie korytarzy ekologicznych traktowanych jako obszary korzystne dla migracji organizmów, opiera się w tym przypadku na ocenie przydatności poszczególnych elementów strukturalnych krajobrazu, dla przemieszczania się określonych organizmów. Jednak prawdopodobieństwo wykorzystywania przez zwierzęta lub rośliny danego korytarza migracyjnego nie zależy tylko od występowania korzystnych warunków środowiskowych (siedliskowych), ale także od odległości od płata krajobrazowego, który stanowi centrum rozprzestrzeniania się osobników danego gatunku, liczby i wielkości barier występujących na trasach migracji oraz długości i skomplikowania tras potencjalnej migracji [2].

Ochrona korytarzy ekologicznych

Korytarze ekologiczne nie są formą ochrony przyrody w rozumieniu ustawy o ochronie przyrody [5], są w niej jedynie zdefiniowane.

Wzmianka odnośnie korytarzy ekologicznych pojawia się w kontekście ochrony gatunkowej zwierząt w Rozporządzeniu Ministra Środowiska o ochronie gatunkowej zwierząt [6]. W § 10 rozporządzenie wskazuje gatunki zwierząt objętych ochroną ścisłą oraz częściową, wobec których wyznacza sposoby ochrony, polegające na:

• tworzeniu i utrzymywaniu korytarzy ekologicznych,
• zapewnianiu drożności cieków będących szlakami migracji, w tym budowie przepławek i kanałów, rozbiórce przeszkód oraz stałej konserwacji istniejących przepławek,
• tworzeniu przejść dla zwierząt pod i nad drogami publicznymi oraz liniami kolejowymi.

Ponadto ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko [11] obliguje do oceny oddziaływania przedsięwzięć na korytarze ekologiczne znajdujące się w zasięgu znaczącego ich oddziaływania, jak również na ciągłość korytarzy ekologicznych łączących obszary Natura 2000. Wskazuje również na potrzebę podejmowania działań mających na celu unikania, zapobiegania, ograniczania lub kompensacji przyrodniczej negatywnych oddziaływań na środowisko w tym na formy ochrony przyrody, cele i przedmioty ochrony obszaru Natura 2000, a także na ciągłość łączących je korytarzy ekologicznych.

Z kolei ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska w kontekście ochrony środowiska w zagospodarowaniu przestrzennym i przy realizacji inwestycji wskazuje w art. 73 ust. 2 na potrzebę przeprowadzenia oraz wykonania wymienionych obiektów liniowych w sposób zapewniający ograniczenie ich oddziaływania na środowisko, w tym: ochronę walorów krajobrazowych i możliwość przemieszczania się dziko żyjących zwierząt [10].

Zatem pomimo tego iż korytarze ekologiczne nie stanowią formy ochrony przyrody to wiele aktów prawnych wskazuje na potrzebę ich zachowania jak również minimalizowania negatywnego odziaływania przedsięwzięć na takie struktury.

Przykłady rozwiązania kolizji z korytarzem ekologicznym.

W przypadku korytarzy ekologicznych szczególne zagrożenie dla ich ciągłości stanowią inwestycje liniowe, zarówno kolejowe, jak i drogowe. Prawidłowo zaprojektowane, wykonane i utrzymywane obiekty z funkcją przejść dla zwierząt umożliwiają zachowanie warunków migracji, a tym samym ciągłości korytarzy ekologicznych. Przykładem takiego podejścia są obiekty nad rzeką Wisłok w rejonie Czudca, w ciągu drogi wojewódzkiej 988 oraz linii kolejowej nr 106. Oba mosty funkcjonują od wielu lat, a obecnie, po przebudowach posiadają podobnej wielkości rozpiętość i wysokość. Ponadto obejmują pomiędzy przyczółkami znaczne pasy terenu na obu brzegach rzeki, łączące się płynnie z otoczeniem.

W ostatnich latach na terenie województwa podkarpackiego zrealizowano szereg inwestycji kolidujących z korytarzami ekologicznymi, w tym z obszarami Natura 2000. Do takich inwestycji można zaliczyć także obwodnicę Czudca zrealizowaną jako zadanie pn. „Rozbudowa i budowa DW nr 988 na odcinku Babica – Zaborów wraz z budową obwodnicy Czudca”.

Obwodnica jest poprowadzona w dolinie rzeki Wisłok i stanowiącej korytarz ekologiczny na tym obszarze.

Droga na tym odcinku przebiega przez tereny objęte ochroną, jak obszar Natura 2000 Wisłok środkowy z Dopływami, a także w bezpośrednim sąsiedztwie Strzyżowsko – Sędziszowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Nie przecina rzeki Wisłok, lecz biegnie równolegle, ograniczając ingerencje w cenne przyrodniczo tereny, pozostawiając również przestrzeń niezabudowaną, stanowiącą obszar zalewowy oraz wykorzystywaną rolniczo. Oddziela również częściowo tereny zabudowy od terenów otwartych i przepływa u podnóża pagórków porośniętych kompleksami leśnymi.

Obwodnica Czudca stanowi przykład ciekawych rozwiązań technicznych – estakad i małych obiektów zintegrowanych z ciekami – dopływami rzeki Wisłok, służących zachowaniu funkcjonalności korytarza ekologicznego.

Fragment cennego przyrodniczo starorzecza Wisłoka kolidował z przebiegiem jednej z estakad, którą poprowadzono w taki sposób, aby je okalała, minimalizując tym samym ingerencję w zadrzewienia łęgowe. Należy zwrócić uwagę, że estakady są na tyle wysokie, że pod nimi panują korzystne warunki wilgotnościowe i świetlne, co stwarza warunki do rozwoju roślinności. W ciekawy sposób są zaprojektowane i wykonane nasadzenia zieleni, z wykorzystaniem gatunków rodzimych jak wierzba biała czy olcha czarna, wzbogacające zadrzewienia nadrzeczne, a tym samym utrudniające wnikanie gatunkom obcym oraz inwazyjnym. W skład zieleni wchodzą skupiny krzewów oraz szpalery drzew.

Estakady są zaliczane do przejść krajobrazowych, których przeznaczeniem jest zachowanie ciągłości szaty roślinnej, warunków mikroklimatycznych, siedlisk i korytarzy ekologicznych wszystkich grup zwierząt [3]. Dostosowanie obiektów inżynierskich o funkcji przejść dla zwierząt oraz elementów im towarzyszących do istniejącej infrastruktury jest niekiedy bardzo problematyczne, jak również trudne do pogodzenia są wymogi ochrony przyrody z pozostałymi przepisami np. bhp, czy określającymi warunki techniczne. Ważne jednak jest minimalizowanie ingerencji w korytarz, zachowanie jego struktury, unikanie wprowadzania elementów stanowiących bariery dla migracji, jak również zapewnienie łączności z podobnymi siedliskami.

Na ciekach będących dopływami rzeki Wisłok a kolidującymi z przebiegiem obwodnicy wykonano obiekty inżynierskie dostosowane do pełnienia funkcji przejść dla zwierząt wyposażone w obustronne półki pokryte gruntem oraz elementy stwarzające mikrosiedliska dla małych zwierząt. Zapewnienie ciągłości ekologicznej jest warunkiem utrzymania różnorodności biologicznej [5] Przejścia dla zwierząt spełniają dwie podstawowe funkcje ekologiczne, po pierwsze stwarzają warunki umożliwiające bytowanie gatunków i osobników, których siedliska (areały osobnicze) przecina droga, wówczas zwierzęta mają możliwość swobodnego korzystania z całego areału siedliskowego podzielonego przez drogę; po drugie umożliwiają migracje, wędrówki i dyspersję osobnikom przemieszczającym się na duże odległości [3].

W tym przypadku została zapewniona możliwość przemieszczania się osobników gatunków zwierząt, roślin i grzybów. Najłatwiejsze do zaobserwowania jest rozprzestrzenianie się roślin. Poszczególne gatunki wykorzystują różnorodne sposoby rozsiewania nasion, zarodników lub utworów generatywnych, nazywanych diasporami. Do najbardziej rozpowszechnionych należy wyposażanie owoców w rożnego rodzaju elementy, stanowiące przystosowanie do rozsiewania przez czynniki zewnętrzne. W jej obrębie wyróżnia się m.in. rozsiewanie nasion przez wiatr – anemochorię, wodę – hydrochorię, przez zwierzęta -zoochorię oraz przez człowieka – antropochorię. W przypadku rozsiewania diaspor z wykorzystaniem własnych sił roślin, czyli samosiewności np. w wyniku gwałtownego pękania owoców – ballochorię. Pod względem zasięgu docierania diaspor, do najbardziej efektywnych sposobów należą: anemo – i hydrochoria, stąd też obecność licznych gatunków inwazyjnych w siedliskach dolin rzecznych, gdzie „nośnik diaspor”, jakim jest woda sprawia, że są to swoiste korytarze migracyjne, nie tylko gatunków rodzimych, ale także obcych geograficznie [8].

Sieci ekologiczne

Korytarze ekologiczne tworzą swoiste struktury oraz łączą ze sobą obszary istotne dla elementów przyrodniczych.

W Polsce jako pierwsza powstała krajowa sieć ekologiczna ECONET-POLSKA, która jest wielkoprzestrzennym systemem obszarów węzłowych, najlepiej zachowanych pod względem przyrodniczym i reprezentatywnych dla różnych regionów przyrodniczych kraju. Są one wzajemnie ze sobą powiązane korytarzami ekologicznymi, które zapewniają ciągłość więzi przyrodniczych w obrębie tego systemu. Sieć ECONET-PL opracowano, na podstawie waloryzacji przyrodniczej kraju i oceny występowania zagrożonych gatunków i ekosystemów [4]

W przypadku dużych drapieżników została sporządzona mapa przebiegu korytarzy ekologicznych w Polsce, przez pracowników Zakładu Badania Ssaków Państwowej Akademii Nauk w Białowieży pod kierownictwem prof. dr. hab. Włodzimierza Jędrzejewskiego [1].

Badania prowadzone na terenie województwa podkarpackiego w ramach projektu „Ochrona ostoi karpackiej fauny puszczańskiej – korytarze migracyjne” pozwoliły na opracowanie mapy korytarzy migracyjnych służących tej grupie zwierząt, zlokalizowanych w południowo-wschodniej części Polski.

Podsumowanie

Korytarze ekologiczne to obszary umożliwiające przemieszczanie się roślin, zwierząt i grzybów pomiędzy siedliskami. Są instrumentem ochrony gatunków ich siedlisk zapewniając utrzymanie ciągłości ekologicznej i zapewnienie możliwości funkcjonowania stabilnych populacji gatunków roślin i zwierząt. Gwarantują zachowanie funkcjonalnej łączności pomiędzy poszczególnymi płatami siedlisk w warunkach coraz bardziej powszechnej fragmentacji środowiska [12], [5]. Jednak korytarze ekologiczne mogą skutecznie pełnić swoja funkcję migracyjną, tylko wtedy kiedy będzie zapewniona ich drożność i ciągłość na całej długości [5].

Z punktu widzenia roli korytarzy ekologicznych, którą powinny one pełnić w zachowaniu spójności sieci Natury 2000, podstawowe znaczenie posiadają korytarze wyznaczone dla potrzeb gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, które stanowią jeden z podstawowych (obok siedlisk) przedmiotów ochrony w obszarach Natura 2000 [2]. Ponadto korytarze ekologiczne służą do realizacji celów dla których tworzy się formy ochrony obszarowej jak  m.in. obszary chronionego krajobrazu i obszary Natura 2000 [5].

Korytarze ekologiczne mogą również nieść za sobą potencjalne zagrożenia jak np. rozprzestrzenianie się gatunków niepożądanych np. obcych i inwazyjnych [12], [8] co najczęściej daje się zaobserwować wzdłuż dolin rzecznych.

Literatura

[1] Jędrzejewski W., Nowak S., Stachura K., Skierczyński M., Mysłajek R. W., Niedziałkowski K., Jędrzejewska B., Wójcik J. M., Zalewska H., Pilot M., Górny M., Kurek R.T., Ślusarczyk R., 2011, Projekt korytarzy ekologicznych łączących Europejską Sieć Natura 2000 w Polsce, Zakład Badania Ssaków PAN, Białowieża.

[2] Kistowski M., Pchałek M., 2009, Natura 2000 w planowaniu przestrzennym — rola korytarzy ekologicznych, Ministerstwo Środowiska, Warszawa.

[3] Kurek R.T, 2010, Poradnik projektowania przejść dla zwierząt i działań ograniczających śmiertelność fauny przy drogach. Warszawa.

[4] Liro. A., 1995. Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Fundacja IUCN Poland.

[5] Pyć D., 2014. Ochrona ciągłości ekologicznej jako funkcja konstytucyjnej zasady zrównoważonego rozwoju na przykładzie korytarzy ekologicznych.

[6] Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. z 2016 r. poz. 2183 z póź. zm)

[7] Solon J., 2009, Korytarze ekologiczne – podobieństwa i różnice w skali wewnątrz krajobrazowej i ponadregionalnej, (w:) W. Jędrzejewski (red.), Wdrażanie koncepcji korytarzy ekologicznych w Polsce, ZBŚ PAN, Białowieża.

[8] Tokarska –Guzik B, Dajdok Z., Zając M., Zając A, Urbisz A, Danielewicz W., Hołdyński C., 2012, Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych, Warszawa.

[9] Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2020 r. poz. 55 ze zm.),

[10] Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2020 r. poz. 1219 z późn. zm.)

[11] Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. 2021 r. poz. 247).

[12] Wojciechowski K., 2004 Wdrażanie idei korytarzy ekologicznych. A Ciszewska (red), Płaty i korytarze jako elementy struktury krajobrazu – możliwości i ograniczenia koncepcji, Problemy Ekologii Krajobrazu tom XIV, Warszawa

Partner Cyklu